Đồng Nữ Ban – gánh hát đầu tiên và duy nhất toàn phụ nữ

Cuối năm 1927, Chi bộ Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí Hội (VNTNCMĐCH) xã Vĩnh Kim được thành lập. Sau đó, Kỳ ủy VNTNCMĐCH tỉnh Mỹ Tho chỉ đạo cho xã Vĩnh Kim xây dựng một gánh hát cải lương với tên gọi Đồng Nữ Ban nhằm mục đích dùng sân khấu làm nơi tập họp quần chúng, giáo dục tinh thần yêu nước, đấu tranh chống ngoại xâm cho nhân dân. Qua đó góp phần đào tạo cán bộ cho cách mạng và gây quỹ tài chính cho tổ chức cách mạng tại địa phương.

Gánh hát Đồng Nữ Ban gồm toàn diễn viên nữ tuổi từ 13-18, chỉ trừ một ít nam giới phụ trách sân khấu, dàn nhạc, ánh sáng và bảo vệ. Tất cả diễn viên đều là con em của những gia đình yêu nước, tiến bộ ở Vĩnh Kim.

Nghệ sĩ ưu tú Phượng Loan chăm chú xem hình ảnh gánh hát Đồng Nữ Ban tại triển lãm chuyên đề “Nữ nghệ sĩ cải lương miền Nam” tại Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ, TP Hồ Chí Minh.       Ảnh: ST

Những người phụ trách Đồng Nữ Ban hầu hết đều là đảng viên VNTNCMĐCH. Cô Trần Ngọc Viện làm “bầu” gánh kiêm thầy tuồng. Các ông Trần Văn Hòe (Ba Hòe) quản lý, ông Trần Văn Giai (Ba Giai) phụ trách chính trị tư tưởng, ông Trần Văn Trương phụ trách an ninh trật tự. Ngoài ra còn có ông Nguyễn Tri Khương, một nghệ nhân nổi tiếng cũng tham gia lãnh đạo gánh với tư cách “thầy tuồng”. Gánh hát còn được nhiều nhân sĩ, trí thức yêu nước, tiến bộ đỡ đầu, ủng hộ về tài chính, tinh thần như nhân sĩ Mai Bạch Ngọc, Nhà báo Diệp Văn Kỳ, Nhà báo Nguyễn Văn Bá, Bác sĩ Nhã…

Gánh Đồng Nữ Ban thường tập trung tại một ngôi nhà rộng rãi ở cầu Bà Lung (Vĩnh Kim) để tập dợt tuồng, dưới sự dạy dỗ, chăm sóc tận tình của cô Trần Ngọc Viện. Các nữ diễn viên còn được học chữ để nâng cao kiến thức, bên cạnh học ca diễn, điệu bộ và võ thuật. Một số vai diễn có triển vọng được đưa ra Mỹ Tho xem cô Năm Phỉ đào chánh của gánh Phước Cương diễn, để học tập, rút kinh nghiệm.

Tất cả diễn viên cũng như phục vụ đều cố gắng hết mình cho việc tập luyện. Cha mẹ của diễn viên ngoài việc động viên con chuyên tâm học tập còn ủng hộ tiền bạc mua sắm phông màn, gạo, mắm trong thời gian đầu còn gian khó.

Dưới sự dạy dỗ của cô Ba Viện, tất cả diễn viên đều có đạo đức tốt, cuộc sống trật tự, ngăn nắp, văn minh và biết tôn trọng, yêu thương đùm bọc lẫn nhau.

Gánh Đồng Nữ Ban chọn vở “Giọt máu chung tình” do ông Nguyễn Tri Khương viết tuồng. Vở diễn xoay quanh câu chuyện về Võ Đông Sơ cùng người bạn là Triệu Dõng tụ tập nghĩa quân, mưu đồ chống quân xâm lược. Bạch Thu Hà là người yêu của Võ Đông Sơ bị anh là Bạch Xuân Phương ép gả cho một tên công tử bột đã kiên quyết chống cự lại anh để giữ lòng son sắt với người yêu. Sau đó, Bạch Thu Hà lại bị tên tướng cướp Hoàng Nhất Lang đe dọa, cưỡng ép, nhưng nàng vẫn quyết bảo vệ tiết trinh, chờ đợi Võ Đông Sơ đến kỳ cùng.

Đây là vở tuồng dã sử đề cao tinh thần chính nghĩa của Võ Đông Sơ và lòng trung trinh tiết liệt của Bạch Thu Hà mang tính giáo dục rất cao. Về nghệ thuật, ông Nguyễn Tri Khương đã đưa vào vở nhiều điệu hát mới như: Lục y phổ niệm; thất tri bi hùng, phong xuy trích liễu, yến tước thanh ngôn, bạch hạt minh bỉ… khiến cho vở tuồng thêm sinh động, hấp dẫn…

Sau 6 tháng kiên trì luyện tập, giữa năm 1928, vở “Giọt máu chung tình” được ra mắt khán giả lần đầu tiên tại chợ Vĩnh Kim, bà con kéo đến xem đông nghẹt và hết lời tán thưởng, khen ngợi. Các diễn viên như cô Nhuận vai Võ Đông Sơ, cô Lan vai Triệu Dõng, cô Lợi vai Bạch Thu Hà, cô Quế vai Bạch Xuân Phương, cô Lai vai tướng cướp Hoàng Nhất Lang được khán giả hoan nghinh nhiệt liệt. Ngay đêm diễn này gánh hát thu được 270 đồng, một số tiền không nhỏ so với thời đó.

Đêm sau gánh hát sang diễn ở xã Bình Trưng cũng được quần chúng ủng hộ nhiệt tình. Bọn lính làng từ đó cũng chú ý đến hoạt động của gánh hát, chúng cho côn đồ quấy rối, cản trở vận chuyển của ta. Bày trò ma quỷ nhát người và đón đường giật tiền của người đi xem hát. Ban quản lý phải tăng cường tuần tra, bảo vệ mới bảo đảm được đêm diễn an toàn.

Tiếp tục phát triển, Đồng Nữ Ban cho dàn dựng thêm hai vở mới là “Hiệp tình quân tử” và “Bên nghĩa bên tình” và bắt đầu lưu diễn xa hơn như: Mỹ Tho, Bến Tre, Cao Lãnh, Cần Thơ, Rạch Giá, Thủ Dầu Một… Gánh hát đến đâu cũng đều được quần chúng địa phương hết lòng giúp đỡ, đùm bọc, bảo vệ trước sự hạch sách, quấy phá của bọn nhà cầm quyền. Vai trò “gánh mũi chịu sào” của cô Ba Viện được quần chúng hết lòng mến mộ trước khí phách kiên cường đấu tranh với cường quyền bảo vệ gánh hát của cô.

Sau gần 2 năm ra đời và không ngừng phát triển, cô Ba Viện và những nhà bảo trợ quyết định đưa gánh hát Đồng Nữ Ban về Sài Gòn để học tập các gánh hát lớn và góp phần cổ súy cho phong trào đấu tranh cách mạng ở thành phố lớn nhất Đông Dương.

Gánh chọn Thủ Đức làm nơi diễn đầu tiên, tên chủ quận ra lệnh cấm, cô Ba Viện trực tiếp gặp hắn, sau khi đấu lý, thuyết phục hắn ta đồng ý cho diễn, bà con đến xem muốn vỡ rạp. Đêm thứ hai, bọn mật thám, mã tà ập vào lục soát, bắt bớ, khiến gánh phải tạm ngưng diễn. Chính quyền thực dân ở Nam Kỳ lấy cớ là “Đồng Nữ Ban” tuyên truyền quốc sự và phá rối trật tự trị an nên cấm hoạt động.

Sau khi gánh hát giải tán, một số diễn viên nữ được sự dìu dắt của những đồng chí cách mạng đàn anh đã dấn thân vào con đường cứu nước. Tiêu biểu như cô Hà Thị Lan (tức Hồng) người thủ vai Triệu Dõng đã tham gia cách mạng năm 1930 và tháng 11/1940 đã trở thành một trong những người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ ở Vũng Liêm – Vĩnh Long./.